Single Project

ENW LLONG: AGBERI
LLEOLIAD: -4.69, 53.41

Credir mai’r AGBERI ydy’r llongddrylliad hwn, ond heb gadarnhad ar hyn o bryd.

Teithlong ager oedd yr SS AGBERI a oedd yn eiddo i gwmni llongau Elder Dempster. Bu’n ymgymryd â dyletswyddau cludo ar ran y Cynghreiriaid yn ystod 1915 a 1916, gan wneud pedair taith rhwng Rwsia a Brest yn cario milwyr Rwsiaidd i Ffrainc ar ran llywodraeth y Tsar. Erbyn Diwrnod Nadolig 1917, roedd hi’n cael ei defnyddio i gludo cargo a theithwyr.

Ei chapten oedd Herbert Lamont ac roedd hi’n hwylio o Dakar yn Senegal i Lerpwl gyda chargo cyffredinol o gynnyrch Affricanaidd. Mae’n bosibl ei bod hi’n cario ifori ac arian bath hefyd. Roedd hi’n rhan o gonfoi pan ddigwyddodd yr ymosodiad.

Roedd hi’n igam-ogamu ar y pryd, er na wnaeth hynny fawr o les. Am 2:42 y.h. cafodd ei tharo gan dorpido ar ei hochr chwith yng nghanol y llong o flaen y bynceri. Roedd y criw a’r teithwyr yn ddisgybledig, a llwyddasant i fynd ar y badau bach a oedd ar y llong a gadael cyn iddi suddo. Cawsant eu codi gan y llongau hebrwng a’r cychod patrolio. Aeth yr AGBERI i lawr mewn llai na hanner awr. Byddai’r llongau a oedd yn hebrwng y confoi yn mynd i’r afael â’r U 87.

Aed â’r criw i Ysbyty Morwyr Stanley yng Nghaergybi. Cyrhaeddodd rhwng 35 a 63 o oroeswyr yr ysbyty ganol nos i dderbyn gofal arbenigol.

Roedd yr AGBERI yn perthyn i’r Dosbarth ‘Agberi’ o longau, a’i Rhif Swyddogol oedd 120880. Yn agerlong sgriw ddur, roedd ganddi ddau ddec a dec cysgodi. Rhai o’i chwaerlongau oedd y PATANI, y PRAHSU, yr ABURI, a’r FULANI.

Roedd hi’n pwyso 4889.218 o dunelli metrig cofrestredig crynswth, yn 113 metr o hyd, yn 15 metr o led, ac yn 6.6 metr o uchder. Cafodd ei hadeiladu gan Workman Clark & Co. Ltd, Belfast (Rhif Iard 220) i Elder Dempster & Co. Cafodd ei lansio yn iard longau’r cwmni yn Belfast ym 1915. Mae’n amlwg ei bod hi’n bwysig iawn i Workmans ac Elder Dempster gan iddynt hysbysebu ei howldiau enfawr a’i chabanau moethus ar gyfer teithwyr mewn papur newydd.

Roedd y suddo’n sicr yn ergyd i’r cwmni, ond roedd ganddo lynges fawr o longau a llwyddodd i oroesi’r rhyfel er iddo golli’r AGBERI a nifer o longau eraill. Roedd yr U 87 wedi suddo llong arall o eiddo Elder Dempster, sef y TAMELE, ar 16 Gorffennaf 1917.

Hanes yr AGBERI yn ystod y Rhyfel

3 Medi 1915 – bu’n cludo ffrwydron rhyfel i ogledd Rwsia dros Lywodraeth Ymerodrol Rwsia hyd 7 Hydref 1915.

1915 – 1916 – cwblhaodd bedair mordaith i’r Arctig, gan gario milwyr Rwsiaidd i Brest ar ran Llywodraeth Ymerodrol Rwsia.

14 Medi 1915 – cafodd ei herio gan y masnach-griwser arfog HMS HILARY (M 90), lleoliad bras 62°50 Gogledd 12°00 Gorllewin, a chafodd ganiatâd i hwylio ymlaen.

8 Hydref 1915 – bu’n cludo coed ar ran y Swyddfa Gweithfeydd ac yna dychwelodd i’r Môr Gwyn ar gyfer y gaeaf hyd 2 Tachwedd 1915.

3 Tachwedd 1915 – bu’n cludo ffrwydron rhyfel i ogledd Rwsia dros Lywodraeth Ymerodrol Rwsia hyd 27 Mehefin 1916.

28 Mehefin 1916 – bu’n gwasanaethu fel uchod hyd 11 Rhagfyr 1916 ond cafodd ei his-siartro i’r  Hudson’s Bay Co o 13 Awst 1916 hyd 24 Medi 1916 yn gynhwysol.

Criw o Orllewin Affrica

Fel yn achos pob un o longau Elder Dempster, roedd nifer fawr o griw’r AGBERI yn dod o Sierra Leone yng Ngorllewin Affrica. Mae 25 o ddynion ifanc wedi’u rhestru yn y rhestr griw ar gyfer y fordaith hon, yn bennaf fel tanwyr a thrimwyr a weithiai dan y dec i borthi’r ffwrneisi â glo. Dyma eu henwau:

• Momo, Taniwr 26 oed – bu farw o ddysentri ar y GASCON, 14 Chwefror 1918
• Sam Davies, Taniwr, 26 oed
• John Sawyer, Taniwr, 24 oed
• Thomas Williams, Taniwr, 24 oed
• John Brown, Taniwr, 22 oed
• John Roberts, Taniwr, 25 oed
• T. Shears, Trimiwr, 20 oed
• Benoni Peel, Trimiwr, 23 oed
• Thomas John, Trimiwr, 19 oed
• John Bull, Trimiwr, 23 oed
• Joseph Freeman, Trimiwr, 23 oed
• Anthony Smart, Trimiwr, 20 oed – bu farw ar y BURUTU, 3 Hydref 1918
• Tom Brown, Stiward Pantri, 20 oed
• B. Wollo, Stiward Cynorthwyol, 22 oed
• Charles Wilson, Stiward Peirianwyr, 21 oed
• Tom Newman, Gwas Cegin, 27 oed
• Johnson Smith, Cogydd Becws, 36 oed
• Dan Davies, Taniwr, 29 oed – Percival street, Freetown
• Jim Brown, Taniwr, 24 oed – 5 Bathurst Street, Freetown
• Four O’Clock, (Sherbro Island), Taniwr, 24 oed
• Joseph Coffee, Trimiwr, 22 oed Saunders Street, Freetown
• Borbor, Trimiwr, 24 oed – Pultney Street, Freetown
• John Eustace, Stiward Peirianwyr, 18 oed
• George Washington, Gwas Cegin, 18 oed
• J. Williams, Stiward, 16 oed

Ffynonellau:
Northern Whig. 7 July 1905, p.8. The British Newspaper Archive. Gwefan.

Pearce, Duncan and Anne, Lilian. 1914. ‘Report’, Christiana & Her Children; a Mystery Play. London, New York: Longmans, Green.

‘SS Agberi [+1917]’ Wreck Site. Wrecksite.eu. 2001 Gwefan.

The Elder Dempster Fleet History: 1852-1985, James E. Cowden and John O. C. Duffy (1986).

The National Archives, Kew. ADM–Records of the Admiralty, Naval Forces, Royal Marines, Coastguard, and related bodies. ADM 137/4007. Enemy submarines: particulars of attacks on merchant vessels in home waters. 16–30 Rhag. 1917. ‘British S.S. “AGBERI”’, d.t.

---., Kew. ADM–Records of the Admiralty, Naval Forces, Royal Marines, Coastguard, and related bodies. ADM 137/4144. Assessments of results of attacks on German submarines. ‘I. D.—Form I. “P.56”’, d.t.

---., Kew. BT–Records of the Board of Trade and of successor and related bodies. BT 99/3345. Official Nos: […] 120880. ‘List C. & D. List of Crew, and Other Particulars of a Foreign Going or Home Trade Ship […] Agberi’, d.t.